عوارض ناخواسته دارویی چیست ؟
عوارض ناخواسته دارويی یا (ADR) نوعی آسیب دیدگی ناشی از مصرف داروی شیمیایی می باشد. ADR ممکن است در اثر مصرف یک دوز یا تجویز طولانی مدت یک دارو یا در نتیجه ترکیب دو یا چند دارو رخ دهد. اصطلاح ADR با اصطلاح “اثر جانبی” فرق دارد، زیرا اثرات جانبی می توانند هم مفید و هم مضر باشند. ADRها تنها یک نوع از آسیب های مرتبط با دارو هستند، زیرا آسیب می تواند ناشی از عدم مصرف داروهای مشخص نیز باشد.
این عوارض ممکن است موضعی باشد، یعنی محدود به یک مکان خاص، یا سیستمیک باشد، جایی که دارو باعث اثرات سوء در کل دستگاه گردش خون شده است .
به عنوان مثال، برخی از داروهای ضد فشار خون چشم باعث ایجاد اثرات سیستمیک می شوند، اگرچه به صورت قطره های چشمی به صورت محلی تجویز می شوند، زیرا بخشی از آن به دستگاه گردش خون فرار می کند.
مکانیسم ها
مکانیسم هایی که به طور معمول بر عوارض ناخواسته دارويی تاثیرگذار هستند ، عبارتند از:
فارماکوکینتیک غیرطبیعی به دلیل
عوامل ژنتیکی
حالات چندابتلایی
اثرات هم افزایی بین هر دو
یک دارو و یک بیماری
دو دارو
اثرات تضاد بین هر دو
یک دارو و یک بیماری
دو دارو
نکات مربوط به عوارض ناخواسته دارويی
داروهاي تجويز شده شبيه چاقو هستند. در عين حال كه در صـورت مصرف صحيح و منطقي مفيد هستند، استفاده نابجا از آنها مي توانـد عارضه آفرين باشد. زيرا داروهاي جديد به پزشك شما كمك ميكند تا عوامل بيماري زا را نابود و بيماري شما را درمان كنـد . در نهايـت ايمني و سلامتي بيش از پيش را به شـما بازگردانـد . ولـي اسـتفاده بدون دقت و بدون توجه مراقبتهاي پزشكي، بـه جـاي حـل مـشكل شما، مسايل و مشكلات متعددي را ميتوانـد در پـي داشـته باشـد.
مهمترين قوانين مندرج در اين بخش عبارتند از:
قانون اول
لزوم مراقبتهاي دارويي و مصرف هوشمندانه دارو
داروهاي تجويز شده هميشه عوارض ناخواسته دارويی رابه دنبال دارنـد . يا ممكن است با ساير داروها و يا حتي غذا تداخل پيدا كنند . بعضي از آنها ميتوانند سبب خواب آلودگي موقـت شـوند و يـاواكنشهـاي مشخصي ايجاد كنند. پس بدين جهت در موارد زير با احتياط عمل كنيد:
- در هنگام رانندگي اتومبيل و يا كار با ماشينهاي خطرناك نظيـر پرس، فرز.
- زماني كه همزمان بيش از يك دارو مصرف ميكنيد.
- زماني كه به آلرژي يا بيماري قند مبتلا هستيد.
- در طول دوران حاملگي و يا شيردهي.
- در صورت سوابق بروز عوارض دارويي.
- در صورت مشاهده علايم عوارض دارويي.
- خودداري از نوشاندن مايعات و يا تحريـك بـه اسـتفراغ در افـراد غيرهوشيار يا در حالت تشنج.
- خودداري از ايجاد حالت تهوع در زمان مسموميت با مواد نفتـي، اسيدي يا قليايي.
- خودداري از جويدن قرصهاي روكشدار يا خرد كردن آنها.
- توجه به آثار جانبي داروهاي نيـروزا و محـرك نظيـر تغييـرات خلقي و رفتاري همچون عصبانيت، خشونت و تغييرات جنـسي نظير عقيمي.
- توجه به آثار جانبي داروهاي نيـروزا و محـرك در ايجـاد آكنـه پوست و موي چرب.
- توجه به آثار جـانبي داروهـاي نيـروزا پـس از قطـع مـصرف و مشاهده علايمي مانند افسردگي، بيقراري، بياشتهايي، از دست دادن ميل جنسي و بيخوابي.
- بلوغ زودرس، توقف رشد استخوانها و كوتـاهي قـد بـه دنبـال استفاده از داروهاي محرك و نيروزا حادث مي شود.
- تأثير مصرف داروهاي محـرك و نيـروزا در مـردان سـبب بـروز طاسي، كاهش توليد اسـپرم، تحليـل رفـتن اعـضاي تناسـلي و بزرگي پستانها ميشود.
- مصرف داروهاي لاغري عوارض جانبي متعددي نظيـر تخريـب دريچههاي قلب، تحريكپذيري، اختلال رفتاري و بيخوابي را به دنبال دارد. نكته آخر اين كه چنانچه با دقت عمل نماييد داروهاي تجويزي براي سلامت شما كار ميكنند نه برعليه سلامت شما.
قانون دوم
داروها تنها بايد از طريق پزشك تجويز و توسـط داروسـاز دراختيار شما قـرار گيرنـد. بـراي جلـوگيري از تـداخلات و عوارض ناخواسته دارويی ، پزشك خود را از ديگر داروهايي كه مصرف مـيكنيـد آگـاه سازيد. اگر به بيش از يك پزشك مراجعه ميكنيد مطمئن باشيد كه هريك از آنان از تمام داروهاي مصرفي شما مطلع هستند.
قبـل از تهيـه دارو در مورد تداخل احتمالي آن با غذا و يا داروهاي ديگر از پزشک یا داروساز راهنمايي بگيريد.
برخي از نكات قابل توجه در اين خصوص عبارتند از
- شير و آنتي اسيدها با بعـضي از آنتـي بيوتيـكهـا تـداخل پيـدا ميكنند و اثر آنها را از بين ميبرند.
- آسپرين اثر داروهـاي ضـد انعقـاد را شـدت مـي بخـشد و باعـث خونريزي ميگردد.
- بعضي از داروهاي خوابآور را نبايد با ساير داروهاي آرام بخش و يا مسكنها استفاده كرد.
- در صورت واضح نبودن دسـتورات داروهـاي تجـويزي، مجـدداً از پزشك سؤال كنيد . اگر دستورات نسخه شـما بـا هـم اشـتباه ميشود از داروساز مشورت بخواهيد.
- خود درماني خطرناك است و درنگ در تشخيص صحيح بيماري، درمان شما را پيچيدهتر و طولانيتر مينمايد.
- مصرف طـولاني مـدت بـسياري از فـرآوردههـاي آرايـشي بـراي سلامتي زيانآور ميباشد.
- بقاياي آنتي بيوتيكها در گوشت مرغ و دام، عامل كم شدن تأثير آنتي بيوتيكها در انسان است.
- بسياري از داروها نبايد با هم مصرف شـوند. بـراي پرهيـز از ايـن مشكل قبلاً با پزشك ياداروساز و يا مراكـز اطلاعـات دارويـي و سموم (كه فهرست و شماره تلفن آنهـا در ايـن مجموعـه آمـده است) تماس بگيريد.
- مصرف خودسرانه داروهاي هورموني، عوارض غيرقابل جبراني بـه بار مي آورد.
- مصرف بيرويه قرصهاي جوشان مانند ويتـامين ث مـيتوانـد زيان آور باشد.
قانون سوم
سهم اندك دارو در تامين سلامتي داروهـاي تجـويز شـده، سـهم انـدكي در زنـدگي روزمـره بـه خـود اختصاص ميدهند. سبك زندگي روزانـه شـما شـامل غـذاهايي كـه ميخوريد، خوابي كه داريد، فعاليتي كه انجام مـيدهيـد اسـتفاده از كمربند ايمني در هنگام رانندگي، تمرينـات ورزشـي بـراي تناسـب اندام و موارد مشابه است. داروهاي تجويزي ميتواننـد بيمـاريهـاي حاصل از زندگي مدرن مانند فشار خون بالا، زخم معده و عـصبانيت را تحت كنترل درآورند. اما هميشه پيشگيري بهتر از درمان است. با انتخاب روشهاي صحيح زندگي، سلامتي شما به خطر نمـي افتـد و احتياج به داروها كمتر ميشود. چنانچه توصيه هـاي زيـر را امتحـان كنيـد، حتمـاً احـساس بهتـري خواهيد يافت:
- تجويز اقلام زياد در يك نسخه چاره قطعي درمان نيست.
- بـه منظـور كـاهش احتمـال بـروز عوارض ناخواسته دارويی ، پزشـكان وداروسازان خود راازتمام داروهاي مـصرفي (اعـم از شـيميايي، گياهي و يا بدون نسخه) مطلع كنيد.
- مشكل شما بعد از مصرف يك دارو ميتواند مشكل افراد ديگـر هم باشد. براي پيشگيري از بروز آتي داروهاي فوق در ديگـران، حتماً داروساز و پزشك خود را مطلع فرماييد.
چگونه می توان عوارض دارویی مشاهده شده را گزارش نمود؟
به منظور جمع آوری گزارشهای عوارض ناخواسته دارويی ، با توجه به استانداردهای بین المللی، فرم های زرد رنگی توسط وزارت درمان و بهداشت کشور تهیه شده است که در صورت تماس با این مرکز به تعداد لازم در اختیار کلیه حرف پزشکی قرار خواهد گرفت. پس از تکمیل فرمها، می توان آنها را به آدرس تهران- صندوق پستی 948-14185 ارسال داشت، هزینه پست قبلا پرداخت شده است. این مرکز شما را از دریافت گزارشها مطلع نموده، جدیدترین اطلاعات و اخبار در رابطه با عوارض دارویی را در اختیار شما قرار خواهد داد.
چه مواردی را می توان گزارش نمود؟
کلیه عوارض ناخواسته مشکوک به مصرف فراورده های درمانی از جمله داروها (اعم از خود درمانی یا درمانهای تحت نسخه پزشک)، فراورده های خونی، واکسن ها، مواد حاجب، مواد مورد استفاده در دندانپزشکی یا جراحی، فراورده های گیاهی و محلولهای لنز قابل گزارش به این مرکز می باشند.
جهت گزارش یک عارضه اطمینان از وجود ارتباط قطعی میان مصرف فراورده و بروز عارضه ضروری نیست بلکه تردید به ایجاد عارضه نیز قابل گزارش می باشد. همچنین کلیه عوارض مشاهده شده اعم از خفیف یا شدید ، گذرا یا پایدار توسط این مرکز پذیرفته می شود.
چه افرادی می توانند عوارض ناخواسته را گزارش نمایند؟
کلیه حرف پزشکی، نظیر: پزشکان عمومی، داروسازان، دندانپزشکان، متخصصین رشته های پزشکی و داروسازی و دندانپزشکی، پرستاران و سایر کارکنان حرف پزشکی می توانند عوارض مشاهده شده را به مرکز ثبت و بررسی عوارض ناخواسته دارويی گزارش نمایند.
برخی نکات قابل توجه
اثرات ناخواسته تاخیری: برخی عوارض (نظیر رتینوپاتی ناشی از کلروکین، استئومالاسی ناشی از مصرف داروهای ضدصرع، سرطانهاو…) ممکن است ماهها یا سالها پس از قرار گرفتن در معرض فراورده تظاهر نمایند. هرگونه شک نسبت به وقوع چنین عوارضی در این قبیل موارد قابل گزارش می باشد.
سالمندان: با توجه به اینکه سالمندان بیش از سایر گروههای سنی مستعد بروز عوارض می باشند، توجه ویژه جامعه پزشکی نسبت به این مساله مورد درخواست می باشد.
ناهنجاریهای مادرزادی: هنگامی که نوزادی با نقص خلقت مادرزادی متولد می گردد یا سقط جنین نارس صورت می گیرد، احتمال دخالت یک عارضه دارویی را در نظر گرفته، کلیه داروهای مصرف شده در طول بارداری ( از جمله خوددرمانی) را گزارش نمایند.
